kosciuszko 1Autor książki „Kim naprawdę był Kościuszko?”, historyk dr Jan Pytel, trafił swoją publikacją w przysłowiową „dziesiątkę”. Dziś, kiedy wszyscy poszukują swoich rodowodów i aktów założycielskich, przypomnienie Tadeusza Kościuszki i jego dorobku a także legendy, jaka mu towarzyszy, ma ogromne znaczenie dla polskiej lewicy.
Mimo, że lewica dziś działająca nie ma się w przeciwieństwie do wielu innych ugrupowań czego wstydzić, wystarczy przywołać bohaterów Proletariatu, czy twórców Polskiej Partii Socjalistycznej, to przypomnienie Tadeusza Kościuszki ma tutaj ogromne znaczenie.

Wynika to z kilku powodów. Pisze o tym dr Jan Pytel, autor książki, we wstępie. Tadeusz Kościuszko był i jest nadal, mimo upływu lat przedmiotem czci Polaków, przykładem bezinteresownej służby dla ojczyzny. Poświęcono mu tysiące opracowań naukowych, popularnych i utworów literackich. Jego imię noszą obiekty użyteczności publicznej, szkoły, ulice, place w miastach, jednostki wojskowe itp. Jemu poświęcone zostały liczne pomniki. Powstaje pytanie, czym sobie zasłużył na takie miejsce w historii narodu i państwa polskiego, na swą ogromną popularność i legendę.
Książka „Kim naprawdę był Kościuszko” nosi podtytuł „Tadeusz Kościuszko i powstanie 1794 roku w opinii lewicy i socjalistów”. Jest dobrze uargumentowanym studium badawczym publikacji i opinii, jakie pojawiły się w Polsce i zagranicą na przestrzeni ponad 200 lat na temat Kościuszki i insurekcji. Zawiera ona siedem rozdziałów dzielących okresy badawcze wg charakterystycznych dla Polski i Europy cykli historycznych, zaczynając od okresu napoleońskiego a kończąc na III Rzeczypospolitej. Rozdział I stanowi odrębna całość dotyczącą samego Kościuszki, jego drogi edukacyjnej, kształtowania się światopoglądu i wielu spraw osobistych.
Pozostałe rozdziały to merytoryczna analiza publikacji i opinii w ujęciu czasowym, wskazująca na ewolucję opinii dotyczących Kościuszki, szczególnie na tle prądów ideowych i politycznych obecnych w europejskiej i polskiej debacie publicznej.
Istotna część analizy dotyczy wzajemnych relacji między Kościuszką a twórcami koncepcji niepodległości Stanów Zjednoczonych Ameryki, wielu przywódcami państw europejskich w tym m.in. z Napoleonem Bonaparte, z carycą Katarzyną oraz carem Aleksandrem I.
Autor przytacza szereg faktów z udziału Kościuszki w wojnie na kontynencie amerykańskim, w wyniku której powstały Stany Zjednoczone w obecnej, demokratycznej postaci. Dotyczy to szczególnie ważnej merytorycznie przyjaźni i korespondencji z ówczesnymi prezydentami amerykańskimi Jerzym Waszyngtonem i Thomasem Jeffersonem. Przytacza również mało znane fakty rozmów i korespondencji z Napoleonem Bonaparte, który odciął się wówczas, w przededniu kampanii moskiewskiej od wsparcia niepodległościowych ambicji Polaków.
Autor stawia i próbuje odpowiedzieć na fundamentalne pytania dotyczące jego stosunku do rewolucji na przykładzie m.in. Rewolucji Francuskiej, demokracji biorąc pod uwagę decyzje o wyzwoleniu chłopów zawarte w Uniwersale połanieckim, wiary i roli kościoła w życiu społecznym, porządku europejskiego, w którym Polska miałaby szanse istnienia i rozwoju i wielu innych problemów.
Odpowiedź na te i inne pytania nie jest prosta, bowiem inaczej patrzyła na Kościuszkę na przestrzeni dziejów lewica, inaczej prawica. Obydwa główne nurty ideowe miały co czerpać z dorobku Kościuszki, choć konkluzje dotyczące jego postawy i światopoglądu skłaniają do sytuowania go w nurcie demokratycznym i lewicowym.
Kościuszko miał bez wątpienia poglądy republikańskie i demokratyczne. Uważał się w sensie światopoglądowym za deistę, bardzo krytycznie odnosząc się do kleru i jego roli w państwie. Autor przytacza w książce fragmenty jego opinii w tej sprawie zawarte m.in. w memoriale do księcia Adama Jerzego Czartoryskiego napisanym w 1815 roku.
Kościuszko, jak pisze autor, w całym swym dorosłym życiu był wierny humanistycznym, oświeceniowym ideom, które nie tylko głosił, ale próbował realizować, uznając zasadę równości wszystkich ludzi wobec prawa. Szczególną uwagę skupiał na ulżeniu losu pańszczyźnianych chłopów. Przebywając w Ameryce szczerze ubolewał nad niewolnictwem Murzynów. Zarobione pieniądze na służbie w amerykańskim wojsku w testamencie przeznaczył na wykupienie z niewoli i nadanie osobistej wolności murzyńskim niewolnikom. W Polsce, jako właściciel majątku w Siechnowiczach, nadał chłopom osobistą wolność i uwolnił ich od pańszczyzny. Ponadto w testamencie zawarł życzenie, aby zapewnić im oświatę.
Bardzo ciekawą opinię dotyczącą Kościuszki, cytowaną w książce, napisał polski historyk, prof. Stanisław Herbst:
- Najprościej nazwać go demokratą, szlachcicem gotowym do uwłaszczenia, do reform najbardziej w owych czasach radykalnych. Od liberalnego hrabiego, za jakiego podawał się niekiedy w młodości, od doktrynerstwa lat Sejmu Wielskiego, kiedy wypowiadał się przeciw wojsku stałemu za milicyjnym, dojrzewał do roli polityka, politykę traktując jako sztukę kompromisów niekiedy, ale zawsze nie łamania lecz gospodarowania rzeczywistością. Stał się postacią tragiczną, jak niejeden później przedstawiciel polskiego losu, pragnący „sumienie narodów” wprząc w grę interesów mocarstw.
Takich opinii, cytowanych w książce, autorstwa bardzo znaczących postaci ze świata nauki i polityki jest wiele.
Książka ta to efekt wieloletnich studiów i badań dra Jana Pytela nad postacią Tadeusza Kościuszki i okresem historycznym, w którym przyszło mu żyć i działać. Ma ona duże znaczenie związane z uporządkowaniem i usystematyzowaniem istniejącej dokumentacji jak również wielu nowatorskim wnioskami, jakie rysują się z analizy materiałów historycznych.
Książka zawiera wstęp, siedem rozdziałów merytorycznych, bogatą bibliografię liczącą ponad 200 pozycji i indeks nazwisk zawierający ponad 300 zapisów. To bardzo dobrze uargumentowana i ważna pozycja. Również dla polskiej lewicy i szczególnie ruchu socjalistycznego. Ma ona niewątpliwe walory edukacyjne związane z przytoczeniem faktów ważnych w patriotycznym wychowaniu młodzieży.
Poprzez wskazanie b. dużej ilości źródeł i sprowadzenie do minimum komentarza autorskiego publikacja ta ma charakter niezwykle wyważony i obiektywny.

Andrzej Ziemski

---
Jan Pytel, „Kim naprawdę był Kościuszko. Tadeusz Kościuszko i powstanie 1794 roku w opinii lewicy i socjalistów”. Wydawnictwo „Kto jest Kim”, Warszawa 2013, 168 stron.